اعتراض مهم شورشیان به عثمان، مربوط به بذل و بخششهاى وى به افراد خاندان اموى بود.دامنه این بخششها که در اوائل به تمامى برجستگان قریش و سپس تنها به امویان بود، بسیار وسیع بود.مخالفت طلحه و زبیر ناشى از همین موضع اخیر عثمان در چرخش کامل به نفع بنى امیه بود.لذا عبد الله بن عمرو به درستى درباره شمارى از مخالفان مى‏گفت: اگر به شما پول بدهد راضى مى‏شوید اما اگر به خویشان خودش بدهد بر او خشم مى‏کنید. ⁽¹⁾ افزون بر آن اسراف و اشرافیگرى در دستگاه خلافت عثمان در قیاس با آنچه پیش از آن بود، سبب اعتراض شده بود.عثمان خانه سنگى محکمى با درهاى چوبى زیبایى در مدینه ساخت. ⁽²⁾ و این در برابر سیاست مالى عمر، شگفتى بسیارى را برانگیخته بود.زمانى که در این باره به او اعتراض شد، گفت: من این خانه را از بیت المال ساخته‏ام، آیا بعد از من براى شما نخواهد بود؟ . ⁽³⁾ زمینى که گفته شده از صدقات رسول خدا (ص) بود، به حارث بن حکم (برادر مروان بخشید.فدک نیز که بر سر آن اختلاف میان حضرت زهرا (س) و ابوبکر صورت گرفته و آنان به عنوان اموال عمومى‏گرفته بودند به مروان بن حکم داماد خلیفه بخشوده شد. ⁽⁴⁾ شاعرى، ضمن اشعارى بر خورد شیخین را با عثمان درباره اموال بیت المال مقایسه کرده و در انتها به بخشش خمس غنائم افریقیه که گویا برابر پانصد هزار دینار بوده به مروان، اشاره کرده است.

و أعطیت مروان خمس العباد 
فهیهات شأوک ممن سعى. ⁽⁵⁾

ابن قتیبه مى‏گوید: عثمان صد هزار درهم. ⁽⁶⁾ و به قولى دیگر سیصد هزار درهم. ⁽⁷⁾ به حکم بن ابى العاص پرداخت.همین طور چهار صد هزار درهم به خالد بن اسید بخشید. ⁽⁸⁾ عبد الله بن سعد بن ابى سرح نیز بهره وافرى از غنائم افریقیه گرفته است. ⁽⁹⁾ همچنین عثمان مهریه فراوانى براى همسرانش قرار مى‏داد. ⁽¹⁰⁾ علامه امینى با توجه به آگاهیهاى تاریخى داده شده، جدولى از این بخششها را به افراد پیشگفته و نیز کسانى چون زبیر، سعد بن ابى وقاص، یعلى بن امیه، زید بن ثابت و...و عده‏اى دیگر را به دست داده است. ⁽¹¹⁾

در ارتباط با مسائل مالى، عثمان با چند نفر درگیر شد.مهمترین آنها ابوذر بود.گفته‏اند که ابوذر با استناد به آیه کنز سخت بر عثمان مى‏تاخت.به نقل سیوطى عثمان کوشید تا واو اول آیه کنز را بر دارد تا آیه صرفا مربوط به اهل کتاب باشد.اما بر اثر مخالفت سخت ابى بن کعب از این کار منصرف شد. ⁽¹²⁾ عثمان درباره مسائل مالى دیگرى نیز با ابوذر درگیر شد. ⁽¹³⁾ حاصل نظر عثمان که آن را با استفتاى از کعب الاحبار به دست آورده بود این بود که بیت المال ملک خلیفه است و او هر کارى که بخواهد با آن مى‏تواند انجام دهد.

عثمان به ابن مسعود، که بیت المال کوفه در دستش بود گفت: تو «خازن» ما هستى! ابن مسعود گفت: من گمان مى‏کردم که «خازن مسلمانان» هستم، اکنون، اگر بناست خازن تو باشم این کلید و این هم تو.زمانى که ابن مسعود از کوفه به مدینه آمد و این چنین کلیدبیت المال را به او داد، عثمان پس از توهین فراوان، دستور داد تا او را کتک مفصلى زده و از مسجد بیرون کردند.امام على (ع با اعتراض به عثمان، ابن مسعود را به خانه‏اش رساند.ابن مسعود دو سال پیش از عثمان درگذشت و وصیت کرد تا عمار بر او نماز بگذارد نه عثمان. ⁽¹⁴⁾ نظیر همین اتفاق درباره عبد الله بن ارقم نیز روى داد و او نیز گفت: تصورش بر این بوده که خازن مسلمانان است، اما اکنون که معلوم شده خازن خلیفه است دیگر نمى‏خواهد چنین مسئولیتى را بپذیرد. ⁽¹⁵⁾

عثمان در حضور ابوذر از کعب الاحبار، چنین استفتا کرد: اى ابا اسحاق! نظر تو درباره جمع اموال، که از آن صدقه داده شود، براى در راه مانده [براى فقراى درمانده‏] خرج شود و با آن صله رحم شود [به خویشاوندان داده شود] چیست؟ کعب الاحبار گفت: امید خیر براى صاحب او دارم.ابوذر خشمگین شده و عصایش را بلند کرد تا بر سر او بکوبد. ⁽¹⁶⁾ ابوذر به عثمان مى‏گفت: رسول خدا (ص) فرمود: دوست داشتنى‏ترین شما نزد من کسى است که بر سر عهدى که با او بسته‏ام بماند تا به من ملحق شود؛ شما همه گرفتار دنیا شدید، جز من که بر عهد خویش پاى بند ماندم. ⁽¹⁷⁾

معاویه اموال بیت المال را «مال الله» مى‏خواند.تا تصرف در آن را منحصر به خود کرده و یا اساسا آن را به خود اختصاص دهد.ابوذر در اعتراض به او مى‏گفت چرا «مال المسلمین» را «مال الله» مى‏خواند. ⁽¹⁸⁾ و از قضا این امر با حکایت دیگرى تأیید شد.زهرى مى‏گوید: در خزینه بیت المال، حواله‏هاى فراوانى بود که عثمان برخى را به کسانى از خویشان بخشید.به همین جهت کسانى بر او طعنه زدند.وقتى خبردار شد گفت: این «مال الله» است، من به هر کس بخواهم مى‏دهم؛ عمار به او اعتراض کرد؛ پس او را آنقدر زدند که بیهوش شد. ⁽¹⁹⁾ نمونه‏هاى دنیاگرایى شدید در سیاست عملى عثمان و کارگزاران وى‏وجود دارد؛ معاویه در رأس این فعالیتها قرار داشته و در شام براى خود سلطنتى بر پا کرده بود.بعدها درباره معاویه بیشتر سخن خواهیم گفت.

مودودى ذیل عنوان «از خلافت راشده تا ملوکیت» ، بحث را از سپردن ولایات مهم از سوى عثمان، به خویشانش آغاز مى‏کند؛ به نظر او، حکومت این عناصر که عمدتا از «طلقا» به شمار مى‏آمدند، نوعى حکومت قبیله‏اى بر جامعه مسلمانان بوده است. ⁽²⁰⁾ او از جمله از اشتباهات عثمان را واگذار کردن تمامى شامات به معاویه و نگه داشتن او براى چندین سال در حکومت آن ناحیه مى‏داند.وى همین امر را سبب استقلال معاویه و عدم تابعیت از مرکز، توسط او ذکر کرده است. ⁽²¹⁾ توجیه عثمان براى این بذل و بخششها این بود که بر خلاف عمر که تمایلى به صله رحم نداشت، او بر آن است تا صله رحم کند! ⁽²²⁾

تا آنجا به برخورد عثمان و اطرافیان وى با بیت المال مربوط مى‏شود، باید یکى از دلایل مهم شورش بر عثمان را از ناحیه افراد برجسته قبایلى دانست که با شمشیر، اموالى را براى خود و سایر مسلمانان بدست آورده و اکنون شاهد بودند که قبیله قریش، بویژه تیره بنى امیه خود را بر تصاحب آن آماده است.این درگیرى عملا در بین قریش شهر نشین صاحب حکومت با قبایل بادیه نشین جنگجو بروز کرده است.محققى ⁽²³⁾ با اشاره به این نظریه، حکومت مرکزى را نشانه جهت‏گیرى اسلامى! و مخالفت شهرها را تبلور استقلال خواهى قبایل و معیارهاى قبیله‏اى مى‏داند.او کشتن عثمان را پیروزى «شهرها» و در واقع پیروزى قبیله‏گرایى مى‏داند.آنچه به نظر درست مى‏آید آن است که قریش در صدد تحکم بر سرنوشت امت اسلامى بر آمده و این مسأله سبب تحریک قبایل شده است، در اصل عثمان به یک معنا، تبلور عدول از جهت گیرى‏هاى اسلامى به سمت معیارهاى قبیله‏اى است نه آنکه کشتن او، به معناى از میان رفتن جهت گیرى اسلامى و غلبه قبیله‏گرایى باشد.

منبع:

http://www.hawzah.net/Per/E/do.asp?a=EACGDB.htm

«و انه لیعلم ان محلى منها محل القطب من الرحى» (على علیه السلام)

خانه عایشه ماتم کده است.على (ع)، فاطمه، عباس، زبیر، فرزندان فاطمه حسن، حسین دختران او زینب و ام کلثوم اشک مى‏ریزند.على بهمکارى اسماء بنت عمیس مشغول شست و شوى پیغمبر است.در آن لحظه‏هاى دردناک بر آن جمع کوچک چه گذشته است؟ خدا مى‏داند.کار شستشوى بدن پیغمبر تمام شده یا نشده، بانگى بگوش مى‏رسد: الله اکبر.

على به عباس:

ـ عمو.معنى این تکبیر چیست؟

ـ معنى آن اینست که آنچه نباید بشود شد ⁽¹⁾ .دیرى نمى‏گذرد که بیرون حجره عایشه همهمه و فریادى بگوش مى‏رسد.فریاد هر لحظه رساتر مى‏شود:

ـ بیرون بیائید! بیرون بیائید! و گرنه همه‏تان را آتش مى‏زنیم! دختر پیغمبر بدر حجره مى‏رود.در آنجا با عمر روبرو مى‏شود که آتشى در دست دارد.

ـ عمر! چه شده؟ چه خبر است؟

ـ على، عباس و بنى هاشم باید به مسجد بیایند و با خلیفه پیغمبر بیعت کنند!

ـ کدام خلیفه؟ امام مسلمانان هم اکنون درون خانه عایشه بالاى جسد پیغمبر نشسته است.

ـ از این لحظه امام مسلمانان ابو بکر است.مردم در سقیفه بنى ساعده با او بیعت کردند .بنى هاشم هم باید با او بیعت کنند.

ـ و اگر نیایند؟ .

خانه را با هر که در او هست آتش خواهم زد مگر آنکه شما هم آنچه مسلمانان پذیرفته‏اند به پذیرید.

ـ عمر.مى‏خواهى خانه ما را آتش بزنى؟

ـ آرى ⁽²⁾ .

ـ این گفتگو بهمین صورت بین دختر پیغمبر و صحابى بزرگ و مهاجر و سابق در اسلام صورت گرفته است؟ یا نه خدا مى‏داند.

اکنون که مشغول نوشتن این داستان هستم، کتاب ابن عبد ربه اندلسى (عقد الفرید) و انساب الاشراف بلاذرى را پیش چشم دارم داستان را چنانکه نوشته شد از آن دو کتاب نقل مى‏کنم .بسیار بعید و بلکه ناممکن مى‏نماید چنین داستانى را بدین صورت هواخواهان شیعه یا دسته‏هاى سیاسى موافق آنان ساخته باشند، چه دوستداران شیعه در سده‏هاى نخستین اسلام نیروئى نداشته و در اقلیت بسر مى‏برده‏اند.چنانکه مى‏بینیم این گزارش در سندهاى مغرب اسلامى هم منعکس شده است، بدین ترتیب احتمال جعل در آن نمى‏رود.در کتابهاى دیگر نیز مطالبى از همین دست، ملایم‏تر یا سخت‏تر، دیده مى‏شود.طبرى نویسد: انصار گفتند ما جز با على بیعت نمى‏کنیم .عمر بن خطاب به خانه على (ع) رفت، طلحه و زبیر و گروهى از مهاجران در آنجا بودند.گفت بخدا قسم اگر براى بیعت با ابو بکر بیرون نیایید شما را آتش خواهم زد.زبیر با شمشیر کشیده بیرون آمد پایش لغزید و برو در افتاد مردم بر سر او ریختند و او را گرفتند. ⁽³⁾

راستى در آن روز چرا چنین گفتگوهائى بین یاران پیغمبر در گرفت؟ اینان کسانى بودند که در روزهاى سخت بیارى دین خدا آمدند.بارها جان خود را بر کف نهاده بکام دشمن رفتند.چه شد که بزودى چنین بجان هم افتادند؟ .

على و خانواده پیغمبر چه گناهى کرده بودند که باید آنانرا آتش زد.بر فرض که داستان غدیر درست نباشد، بر فرض که بگوئیم پیغمبر کسى را بجانشینى نگمارده است، بر فرض که بر مقدمات انتخاب سقیفه ایرادى نگیرند، سر پیچى از بیعت در اسلام سابقه داشت ـ بیعت نکردن با خلیفه گناه کبیره نیست.حکم فقهى سند مى‏خواهد.سند این حکم چه بوده است؟ آیا این حدیث را که از اسامه رسیده است مدرک اجتهاد خود قرار داده بودند.لینتهین رجال عن ترک الجماعة اولا حرفن بیوتهم ⁽⁴⁾

بر فرض درست بودن روایت از جهت متن و سند، آیا این حدیث بر آن جمع قابل انطباق است؟ این حدیث را محدثان در باب صلوة آورده‏اند.

پس مقصود تخلف از نماز جماعت است.از اینها گذشته آنهمه شتاب در برگزیدن خلیفه براى چه بود؟ و از آن شگفت‏تر، آن گفتگو و ستیز که میان مهاجر و انصار در گرفت چرا؟

آیا انصار واقعه جحفه را نمى‏دانستند یا نمى‏پذیرفتند؟ آیا مى‏توان گفت از صد هزار تن مردم یا بیشتر که در جحفه گرد آمدند و حدیث غدیر را شنیدند هیچیک از مردم مدینه نبود، و این خبر به تیره اوس و خزرج نرسید؟ .

از اجتماع جحفه سه ماه نمى‏گذشت.رئیس تیره خزرج که خود و کسان او صمیمانه اسلام و پیغمبر اسلام را یارى کردند، چرا در آن روز خواهان ریاست شدند؟ و چرا به مصالحه با قریش تن در دادند و گفتند از ما امیرى و از شما امیرى؟ مگر امارت مسلمانان را چون ریاست قبیله مى‏دانستند؟ .

چرا این مسلمانان غمخوار امت و دین، نخست به شستشو و خاک سپردن پیغمبر نپرداختند؟ شاید چنانکه گفتیم مى‏ترسیدند فتنه برخیزد.ابو سفیان در کمین بود.ولى چرا از بنى هاشم کسى را در آن جمع نخواندند؟ آیا ابو سفیان و توطئه او براى اسلام آن اندازه خطرناک بود که چند ساعت هم نباید از آن غفلت کرد؟ ابو سفیان در آن روز که بود؟ حاکم دهکده کوچک نجران؟ اگر أوس، خزرج مهاجران و تیره‏هاى هاشمى و بنى تمیم و بنى عدى و دسته‏هاى دیگر با هم یکدست مى‏شدند، ابو سفیان و تیره امیه چکارى از پیش مى‏بردند؟ و چه مى‏توانستند بکنند؟ هیچ! آیا بیم آن مى‏رفت که اگر امیر مسلمانان بزودى انتخاب نشود پیش آمد ناگوارى رخ خواهد داد؟ در طول چهارده قرن یا اندکى کمتر صدها بار این پرسش‏ها مطرح شده و بدان پاسخ‏ها داده‏اند چنانکه در جاى دیگر نوشته‏ام این پاسخ‏ها بیشتر بر پایه مغلوب ساختن حریف در میدان مناظره است، نه براى روشن ساختن حقیقت.بنظر مى‏رسد در آنروز کسانى بیشتر در این اندیشه بودند که چگونه باید هر چه زودتر حاکم را برگزینند و کمتر بدین مى‏اندیشیدند که حکومت چگونه باید اداره شود ⁽⁵⁾ و به تعبیر دیگر از دو پایه‏اى که اسلام بر آن استوار است (دین و حکومت) بیشتر به پایه حکومت تکیه داشتند.گویا آنان پیش خود چنین استدلال مى‏کردند: چون تکلیف حکومت مرکزى معین شد و حاکم قدرت را بدست گرفت دیگر کارها نیز درست خواهد شد.درست است و ما مى‏بینیم چون مدینه توانست وحدت خود را تأمین کند، در مقابل مرتدان ایستاد.و آنانرا سر جاى خود نشاند.و پس از فرو نشاندن آشوب داخلى آماده کشور گشائى گردید.ولى آیا اصل حکومت و انتخاب زمامدار را مى‏توان از دین جدا ساخت؟ بخصوص که شارع اسلام خود این اصل را تثبیت کرده باشد؟ بهر حال نزدیک به چهارده قرن بر این حادثه مى‏گذرد.آنان که در آن روز چنان راهى را پیش پاى مسلمانان نهادند، غم دین داشتند یا بیم فرو ریختن حکومت را نمى‏دانم.

شاید غم هر دو را داشتند و شاید پیش خود چنین مى‏اندیشیدند که اگر شخصیتى برجسته، عالم پرهیزگار، و از خاندان پیغمبر، آن اندازه تمکن یابد که گروهى را راضى نگاهدارد ممکن است، در قدرت حاکم تزلزلى پدید آید.این اشارت کوتاه که در تاریخ طبرى آمده باز گوینده چنین حقیقتى است:

«پس از رحلت دختر پیغمبر چون على (ع) دید مردم از او روى گرداندند، با ابو بکر بیعت کرد» ⁽⁶⁾ آرى چنانکه فرزند على گفته است «مردم بنده دنیایند...چون آزمایش شوند، دینداران اندک خواهند بود.»

چنانکه در جاى دیگر نوشته‏ام، من نمى‏خواهم عاطفه گروهى از مسلمانان جریحه‏دار شود، نمى‏خواهم خود را در کارى داخل کنم که دسته‏اى از مسلمانان براى خاطر دین یا دنیا خود را در آن در آوردند. ⁽⁷⁾ آنان نزد پروردگار خویش رفته‏اند، و حسابشان با اوست.اگر غم دین داشته‏اند و از آن کردارها و رفتارها خدا را مى‏خواسته‏اند، پروردگار بهترین داورست.اما سخن شهرستانى سخنى بسیار پر معنى است که «در اسلام در هیچ زمان هیچ شمشیرى چون شمشیرى که بخاطر امامت کشیده شد بر بنیاد دین آهیخته نگردید» . ⁽⁸⁾ باز در جاى دیگر نوشته‏ام که اگر نسل بعد و نسل‏هاى دیگر، در اخلاص و فداکارى همپایه مهاجران و انصار بودند امروز تاریخ مسلمانان بگونه دیگرى نوشته مى‏شد.

منبع:

http://www.hawzah.net/Per/E/do.asp?a=EACGAB1.htm