مسئله حکمیت امرى بود که امام علیه السلام از روى جبر واکراه وپس از مسدود شدن تمام راهها به آن تن داد، زیرا اگر در برابر آن مقاومت مى‏کرد مخالفان داخلى، با همکارى سپاه معاویه، به نبرد با امام بر مى‏خاستند که پایانى جز نابودى او ویاران با وفایش نداشت. ازاین جهت وقتى کار تصویب حکمیت‏به پایان رسد، امام علیه السلام براى اعزام نماینده واعزام هیات ناظر بر داورى وحل وفصل مشکلات به کوفه بازگشت، در حالى که در موقع حرکت، این دعا را که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم‏نیز نقل شده است قرائت مى‏فرمود:

«بارالها، از مشقت‏سفر واندوه بازگشت و از چشم انداز بلا در اهل ومال به تو پناه مى‏برم‏».

امام علیه السلام این دعا را تلاوت کرد وراه ساحلى فرات را به مقصد کوفه در پیش گرفت. وقتى به شهر «صندوداء» ⁽¹⁾ رسید قبیله بنوسعید به استقبال آن حضرت شتافتند ودرخواست کردند که بر آنان وارد شود ولى امام دعوت آنان را نپذیرفت. ⁽²⁾ وقتى به نزدیک نخیله کوفه رسید با پیرمردى روبرو شد که در سایه خانه‏اى نشسته بود وآثار بیمارى بر چهره داشت وگفتگویى میان آن دو به شرح زیر انجام گرفت.

امام‏علیه السلام:چرا رنگ تو پریده است؟آیا بیمارى؟

پیرمرد: آرى.

امام‏علیه السلام:بیمارى را خوش نداشتى؟

پیرمرد:نه، دوست نداشتم بیمار شوم.

امام‏علیه السلام:آیا این نوع بیماریها در پیشگاه خدا امر خیر حساب نمى‏شود؟

پیرمرد:چرا.

امام‏علیه السلام:مژده بده که رحمت‏حق تو را فرا گرفته وگناهان تو آمرزیده شده است. نام تو چیست؟

پیرمرد: من صالح فرزند سلیم از قبیله سلامان بن طى وهمپیمان قبیله سلیم بن منصور هستم.

امام‏علیه السلام با شگفتى خاصى فرمود:چقدر نام تو ونام پدرت ونام هم پیمانان تو نیکوست. آیا در نبردهاى ما شرکت داشتى؟

پیرمرد:نه، شرکت نداشتم ولى به آن مایل بودم.همان طور که مى‏بینى ناتوانى جسمى، که از عوارض تب است، مرا از کار بازداشته است.

امام‏علیه السلام:به کلام خدا گوش فرا ده که مى‏فرماید: لیس على الضعفاءو لا على المرضى و لا على الذین لا یجدون ما ینفقون حرج اذا نصحوا لله و رسوله ما على المحسنین من سبیل و الله غفور رحیم (توبه:91).یعنى: بر ناتوانان وبیماران وکسانى که مالى ندارند که در راه جهاد انفاق کنند ایرادى نیست آن گاه که براى خدا وپیامبر او خیرخواهى نمایند.برنیکوکاران مزاحمتى نیست وخداوند بخشنده ورحیم است.

امام‏علیه السلام:مردم در باره کار ما با شامیان چه مى‏گویند؟

پیرمرد: بدخواهان تو ازاین کار خوشحال‏اند ولى یاران واقعى تو خشمگین ومتاثرند.

امام‏علیه السلام:راست مى‏گویى. خدا بیمارى تو را مایه آمرزش گناهان تو قرار دهد.چه در بیمارى پاداشى نیست ولى مایه آمرزش گناهان مى‏شود.پاداش، مربوط به گفتار وکردار است ولى در عین حال از حسن نیت نباید غفلت کرد، زیرا خداوند گروه کثیرى را به سبب نیت‏خیرشان وارد بهشت مى‏کند. امام علیه السلام این سخن را گفت وراه خود را در پیش گرفت. ⁽³⁾

پس از پیمودن مقدارى راه، با عبد الله بن ودیعه انصارى مواجه گردید ومایل شد که از نظر مردم در باره قرارداد تحمیلى با معاویه آگاه گردد.لذا با او به گفتگویى پرداخت که نقل مى‏شود.

امام‏علیه السلام:مردم در باره کار ما چه مى‏گویند؟

انصارى: مردم دو نظر دارند. برخى آن را پسندیده‏اند وبرخى دیگر آن را خوش ندارند و(به تعبیر قرآن: ولا یزالون مختلفین) پیوسته در اختلاف هستند.

امام‏علیه السلام:صاحبنظران چه مى‏گویند؟

انصارى: آنان مى‏گویند که گروهى دور على بودند اما على آنان را متفرق ساخت.دژ استوارى داشت ولى آن را ویران کرد. دیگر على کى مى‏تواند مانند آنان را که متفرق ساخت گرد آورد وبنایى را که ویران کرد از نو بسازد؟اگر او با همان گروهى که به فرمان او بودند به نبرد ادامه مى‏داد تا پیروز گردد یا نابود شود، کارى مطابق با خرد وسیاست صحیح انجام داده بود.

امام‏علیه السلام:من ویران کردم یا آنان(خوارج)؟ من آن جمع را متفرق ساختم یا آنان اختلاف ودودستگى پدید آوردند؟ اینکه مى‏گویى حسن تدبیر آن بود که د رآن زمان که گروهى پرچم مخالفت‏با من برافراشتند من باید با گروه وفادار خود به نبرد ادامه مى‏دادم، این نظرى نبود که من از آن غافل باشم. من حاضر بودم که جان خود را بذل کنم ومرگ را با روى گشاده پذیرا شوم، ولى بر حسن وحسین نگریستم ودیدم که در شهادت بر من سبقت مى‏گیرند.از آن ترسیدم که، با مرگ آن دو، نسل پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم منقطع شود. لذا این کار را نپسندیدم. به خدا سوگند که اگر این بار با شامیان روبه رو شوم این راه بر مى‏گزینم وهرگز آن دو (حسن وحسین) با من همراه نخواهند بود. ⁽⁴⁾

گفتگوى رک وبى پرده انصارى با امام علیه السلام دو مطلب را روشن مى‏کند:

الف)محیطى که امام علیه السلام در آن مى‏زیست محیط آزادى بود وافراد مى‏توانستند افکار وآراء مختلف خود را در باره حکومت وقت ابراز دارند وموافق ومخالف، در اظهار عقیده، در پیشگاه امام علیه السلام یکسان بودند وتا وقتى که مخالف دست‏به سلاح نمى‏برد وبه قیام مسلحانه نمى‏پرداخت از آزادى کامل برخوردار بود.

ب) حفظ نسل رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم که قرآن از آن به لفظ «کوثر» تعبیر کرده از واجبات مهم اسلامى است. ادامه نبرد امام علیه السلام بر ضد معاویه ومخالفان داخلى، که تعداد آنان کم نبود، منجر به شهادت امام وحسنین - علیهم السلام - وبرچیده شدن نسل پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم ودر نتیجه نابودى «امامت‏» مى‏شد. اراده الهى در باقى ماندن نسل معصومان تا هنگام ظهور امام زمان علیه السلام ایجاب مى‏کند که على علیه السلام حکمیت را پذیرا شود. این مطلب، هرچند تنها دلیل براى پذیرفتن حکمیت نبود، ولى یکى از عللى بود که امام را به آن وادار ساخت.

امام (ع) دربرابر قبر خباب بن ارت

امام به سیر خود ادامه داد تا در برابر خانه هاى بنى عوف قرار گرفت. در سمت راست جاده در نقطه بلندى هفت‏یا هشت قبر مشاهده کرد. امام علیه السلام از اسامى افرادى که در آنجا به خاک سپرده شده بودند پرسید. قدامة بن عجلان ازدى پاسخ داد: خباب ارت پس از عزیمت‏شما به صفین درگذشت وسفارش کرد که او را در نقطه بلندى به خاک بسپارند. دفن او در این نقطه سبب شد که دیگران نیز اموات خود را دراطراف قبر او به خاک بسپارند.امام علیه السلام پس از طلب رحمت‏براى خباب در باره او گفت: وى از صمیم دل اسلام آورد وبا میل ورغبت هجرت کرد ویک عمر جهاد نمود وسرانجام با ناتوانى تن روبرو شد. خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمى‏سازد. آن گاه با ارواح مردگان آن نقطه چنین سخن گفت:

درود بر شمااى ساکنان سرزمینهاى وحشتناک ومحلهاى بى آب وگیاه، از مردان وزنان مؤمن ومسلمان.شما بر ما پیشى گرفتید وما به دنبال شما هستیم وپس از اندکى به شما مى‏پیوندیم.پروردگارا، ما وآنان را ببخش واز ما وآنان درگذر.

(سپس فرمود:)

سپاس خداى را که زمین را براى زندگان ومردگان محل اجتماع قرار داد. سپاس خدا را که همه را از آن آفرید ومارا به آن باز مى‏گرداند وبر آن محشور مى‏سازد.خوشا به آنان که معاد را به یاد آورند وبراى روز حساب کار کنند وبه اندازه کفایت قناعت ورزند ⁽⁵⁾ .

آن گاه امام علیه السلام به مسیر خود ادامه داد واز کنار خانه هاى قبایل همدان عبور کرد وصداى ناله هاى زنانى را شنید که بر کشتگان خود در صفین گریه مى‏کردند.

امام علیه السلام شرحبیل راخواست وبه او گفت: به زنان خود توصیه کنید که خویشتندار باشند وفریاد نکشند. او در پاسخ امام علیه السلام گفت:اگر مسئله به چند خانه محدود مى‏شد امکان عمل به این سفارش بود، ولى تنها از این تیره صد وهشتاد نفر کشته شده‏اند وخانه‏اى نیست که در آنجا گریه نباشد.ولى ما مردان هرگز گریه نمى‏کنیم بلکه از شهادت آنان خوشحال هستیم.

امام علیه السلام برگذشتگان آنان رحمت فرستاد وچون شرحبیل خواست امام را، که بر مرکب سوار بود، بدرقه کند به او فرمود: «ارجع فان مشی مثلک فتنة للوالی و مذلة للمؤمنین‏». ⁽⁶⁾ یعنى: برگرد که این نحوه مشایعت موجب غرور والى وذلت مؤمنان است.

وقتى وارد کوفه شد چهار صد نفر را به عنوان ناظر بر اعمال حکمین برگزید وشریح را به عنوان فرمانده نظامى وابن عباس را به عنوان پیشواى مذهبى آنان منصوب کرد وسپس وقت آن رسید که نماینده تحمیلى خود یعنى ابوموسى اشعرى را اعزام بدارد. ⁽⁷⁾

امام از آغاز خلافت‏خود از بى تفاوتى او نسبت‏به رهبرى آن حضرت آگاه بود ومردم نیز از سادگى وبلاهت او اطلاع داشتند. ازا ین جهت، به هنگام اعزام، امام علیه السلام ومردم با او به گفتگو پرداختند که برخى از آن سخنان را نقل مى‏کنیم.

منبع:

http://www.hawzah.net/Per/E/do.asp?a=EACHCMC.htm

پیشنهاد عمروعاص به معاویه، که سپاه امام علیه السلام را به حکومت قرآن دعوت کند که اگر بپذیرند یانپذیرند دچار اختلاف مى‏شوند، کاملا نتیجه بخشید وسپاه امام را به دو دستگى عجیبى مبتلا کرد.ولى اکثریت‏با ساده لوحانى بود که، بر اثر خستگى از جنگ، فریب ظاهر سازى معاویه را خورده وبدون اجازه امام علیه السلام شعار مى‏دادند که على به حکمیت قرآن رضا داده است ; در حالى که آن حضرت در سکوت مطلق فرو رفته بود ودر باره آینده اسلام مى‏اندیشید. ⁽¹⁾

نامه معاویه به امام (ع)

در این اوضاع بحرانى معاویه در نامه‏اى به امام علیه السلام چنین نوشت:

کشمکش میان ما طولانى شده وهر یک از ما خود را در تحصیل آنچه از طرف مقابل مى‏طلبد حق مى‏داند، در حالى که هیچ یک از طرفین دست طاعت‏به دیگرى نمى‏دهد. از هر دو طرف افراد زیادى کشته شده‏اند ومى‏ترسم که آینده بدتر از گذشته باشد. ما مسئول این نبرد بوده‏ایم وجز من وتو کسى مسئول آن نیست. من پیشنهادى دارم که در آن زندگى وصلاح امت وحفظ خون آنان وآشتى دینى وکنار رفتن کینه هاست وآن اینکه دو نفر، یکى ازیاران من ودیگرى از اصحاب تو که مورد رضایت‏اند، میان ما بر طبق قرآن حکومت وداورى کنند. این براى من وتو خوب ورافع فتنه است. از خدا در این مورد بترس وبه حکم قرآن رضا بده اگر اهل آن هستى. ⁽²⁾

بلند کردن قرآن بر سر نیزه جز یک ترفند تبلیغاتى اختلاف انداز نبود وهرگز راه داورى قرآن را نمى‏آموخت، ولى معاویه در این نامه این ابهام را از سر راه برداشت وگزینش دو نفر از طرفین را مطرح کرد ودر پایان نامه، با کمال وقاحت، امام علیه السلام را به تقوا وپیروى از قرآن دعوت نمود!

پاسخ امام (ع) به نامه معاویه

ستمگرى ودروغگویى شخص را در دین ودنیایش تباه مى‏کند ولغزش او را نزد عیبجو آشکار مى‏سازد.تو مى‏دانى که بر جبران گذشته قادر نیستى. گروهى به ناحق، با شکستن پیمان، آهنگ خلافت کردند ودستور صریح خدا را تاویل نمودند وخداوند دروغ آنان را آشکار ساخت. از روزى بترس که در آن روز کسى که پایان کارش ستوده است‏خوشحال مى‏شود وآن کس که رهبرى خود را به دست‏شیطان سپرده و با او به نبرد بر نخاسته است پشیمان مى‏گردد; دنیا او را فریب داده وبه آن دل بسته است.

ما را به حکم قرآن دعوت کردى وتو اهل آن نیستى.ما تو را پاسخ نگفتیم ولى داورى قرآن را پذیرفتیم. ⁽³⁾

اشعث‏بن قیس، که از روز نخست متهم به داشتن روابط سرى با معاویه بود ودر اثناى نبرد ازاین روابط گهگاه چیزى دیده مى‏شد، این بار اصرار ورزید که به سوى معاویه برود وهدف او را از بلند کردن قرآنها جویا شود. ⁽⁴⁾

برخورد اشعث‏با امام علیه السلام از روز نخست صادقانه نبود. اندیشه صلح در ذهن او از طریق مذاکره با عتبه برادر معاویه به وجود آمد. در لیلة الهریر ادامه نبرد را مایه تباهى طرفین معرفى کرد وبه هنگام وقوع فتنه «رفع المصاحف‏» اصرار مى‏ورزید که على علیه السلام دعوت سپاه شام را پاسخ بگوید و از خستگى سپاه سخن مى‏گفت. این بار رخصت مى‏طلبید که با معاویه تماس بگیرد وآخرین دستور را درمورد صلح دریافت کند. در همین بحث‏خواهیم آورد که وى قدرت را از امام علیه السلام در تعیین نماینده سلب مى‏کند ونماینده مورد نظر آن حضرت را به بهانه‏اى عقب مى‏زند وشخص مورد نظر خود را تحمیل مى‏کند که کاملا به ضرر سپاه عراق بود. بارى، اشعث، پس از ملاقات با معاویه، سخن تازه‏اى همراه خود نیاورد ومضمون نامه معاویه راتکرار کرد.

فشار گروه مسلح، امام علیه السلام را بر آن داشت که داورى کتاب را بپذیرد. از این رو، قاریان هر دو گروه در میان دو سپاه گرد آمدند وبر قرآن نگریستند وتصمیم گرفتند که حکم قرآن رازنده سازند.سپس به مواضع خویش باز گشتند وندا از هر دو طرف برخاست که ما به حکم قرآن وداورى آن راضى هستیم. ⁽⁵⁾

گزینش داوران (حکمین)

شکى نیست که قرآن خود سخن نمى‏گوید وباید افراد قرآن شناس آن را به سخن در آورند; در آن بنگرند وحکم خدا را دریابند تا به فصل خصومت‏بپردازند. براى رسیدن به این هدف قرار شد که افرادى از طرف شامیان وافراد دیگرى از طرف عراقیان برگزیده شوند. مردم شام بدون قید وشرط پیرو معاویه بودند که او هر کس را انتخاب کند به او راى دهند وهمه مى‏دانستند که اوجز عمروعاص، طراح فتنه، کسى را انتخاب نخواهد کرد. به تعبیر معروف، مردم شام براى مخلوق، فرمانبردارتر از همه وبراى خالق، عاصیترین افراد بودند.

ولى وقتى نوبت‏به امام علیه السلام رسید گروه فشار (که بعدها نام «خوارج‏» به خود گرفتند ومسئله «حکمیت‏» را گناه کبیره پنداشتند وخود از پذیرفتن آن توبه کردند واز على علیه السلام نیز خواستند که او نیز توبه کند)دو مطلب را بر آن حضرت تحمیل کردند:

1- پذیرفتن حکمیت.

2- انتخاب حکم مورد نظر خود، نه حکم مورد نظر امام علیه السلام.

این بخش از تاریخ را، که کاملا آموزنده است، به گونه‏اى مى‏نگاریم:

گروه فشار:ما ابو موسى اشعرى را براى حکمیت مى‏پذیریم.

امام علیه السلام:من هرگز به این کار راضى نمى‏شوم وچنین حقى به او نمى‏دهم.

گروه فشار:ما نیز جز به او به کسى راى نمى‏دهیم. او بود که ما را از روز نخست از این جنگ بازداشت وآن را فتنه خواند.

امام علیه السلام:ابو موسى اشعرى کسى است که در روزهاى نخست‏خلافت از من جدا شد ومردم را از یارى من بازداشت وبراى دورى از کیفر پا به فرار نهاد تا اینکه او را امان دادم وبه سوى من بازگشت. من ابن عباس را براى داورى بر مى‏گزینم.

گروه فشار:براى ما، تو وابن عباس فرق نمى‏کنید. کسى را برگزین که نسبت‏به تو ومعاویه یکسان باشد.

امام علیه السلام:مالک اشتر را بر این کار انتخاب مى‏کنم.

گروه فشار: اشتر آتش جنگ را بر افروخته وما الآن به حکم او محکوم هستیم.

امام علیه السلام: حکم اشتر چیست؟

گروه فشار: او مى‏خواهد مردم را به جان هم بیندازد تا خواسته خود وتو را انجام دهد.

امام علیه السلام:اگر معاویه در گزینش داور خود کاملا آزاد است، در برابر فرد قرشى (عمروعاص) جز گزینش قرشى(ابن عباس) مناسب نیست.شما هم در برابر او عبد الله بن عباس را برگزینید، زیرا فرزند عاص گرهى را نمى‏بندد مگر اینکه ابن عباس آن را مى‏گشاید، یا گرهى را باز نمى‏کند مگر اینکه آن را مى‏بندد; امرى را محکم نمى‏کند مگر اینکه ابن عباس آن را سست مى‏گرداند وکارى را سست نمى‏کند مگر اینکه آن رامحکم مى‏سازد.

اشعث: عمروعاص وعبد الله بن عباس هر دو از قبیله مضر هستند ودو فرد مضرى نباید با هم به داورى بنشینند.اگر یکى مضرى باشد (مثلا عمرو عاص) حتما باید دومى یمنى (ابوموسى اشعرى) باشد.

(کسى از این مرد نپرسید که مدرک او بر این قانون وتشریع چیست!)

امام علیه السلام:از آن بیم دارم که یمنى شما فریب بخورد، زیرا عمروعاص شخصى است که در انجام مقاصد خود از هیچ چیز ابا ندارد.

اشعث: به خدا سوگند که هرگاه یکى از آن دو حکم یمنى باشد، براى ما بهتر است، هرچند بر خلاف خواسته ما داورى کند. وهرگاه هر دو مضرى باشند براى ما ناخوشایند است، هرچند مطابق خواسته ما داورى نمایند.

امام علیه السلام:اکنون که بر ابوموسى اشعرى اصرار دارید، خود دانید; هر کارى مى‏خواهید بکنید ⁽⁶⁾ .

ابوموسى اشعرى هنگامى که فرماندار کوفه بود مردم را از حرکت‏به سوى امام علیه السلام براى براندازى فتنه جمل باز مى‏داشت وبهانه‏اش گفتار پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم بود که:«هرگاه در میان امت من فتنه‏اى پدید آمد کناره گیرى کنید». اکنون چنین فردى مى‏خواست نماینده امام علیه السلام در مسئله حکمیت‏شود. شکى نبود که گذشته از سادگى او، چون طبعا مخالف امام بود، هرگز به نفع امام راى نمى‏داد.

امام علیه السلام از کوشش براى بازگرداندن گروه فشار از نظر باطل وزیانبارشان باز نایستاد. از این رو، همه فرماندهان خود را در نقطه‏اى گرد آورد ومطالب را در یک مجمع عمومى چنین مطرح کرد:

آگاه باشید که شامیان براى خویش نزدیکترین فردى را که دوست داشتند برگزیده‏اند وشما نزدیکترین فرد را ازمیان کسانى که از آنها ناخشنود بودید (ابو موسى) به حکمیت انتخاب کرده‏اید. سر وکار شما با (امثال) عبد الله بن قیس ⁽⁷⁾ است، همان کسى که دیروز مى‏گفت:«جنگ فتنه است; بند کمانها را ببرید وشمشیرها را در نیام کنید».

اگر راستگوست چرا خود بدون اجبار در میدان نبرد شرکت کرد، واگر دروغگوست پس متهم است. سینه عمروعاص را با مشت گره کرده عبد الله بن عباس بشکنید واز مهلت دهندگان استفاده کنید ومرزهاى اسلام را در اختیار بگیرید.مگر نمى‏بینید که شهرهاى شما مورد تجاوز قرار گرفته وسرزمینتان هدف تیر دشمن شده است؟ ⁽⁸⁾

سخنان امام علیه السلام در فرماندهان اثرى جز یک رشته ملاقاتهاى فردى با آن حضرت نداشت.از این رو، احنف بن قیس به امام گفت:من ابو موسى را آزموده‏ام واو را فردى کم عمق یافته‏ام. او فردى است که در آغاز اسلام با آن مبارزه کرد. اگر مایل هستى مرا به حکمیت‏برگزین واگر مصلحت نمى‏دانى مرا حکم دوم یا سوم قرار بده تا ببینى که عمروعاص گرهى نمى‏بندد مگر اینکه من آن را باز مى‏کنم وگرهى را باز نمى‏کند مگر اینکه من آن را مى‏بندم.

امام علیه السلام نمایندگى احنف را بر سپاه عرضه کرد ولى آنان چنان گمراه ولجوج بودند که جز به نمایندگى ابوموسى به کسى راى ندادند. این انتخاب آنچنان ضرربار بود که شاعرى شامى در شعر خود از آن پرده بر مى‏دارد ومى‏گوید:

اگر براى مردم عراق راى استوارى بود آنان را از گمراهى حفظ مى‏کرد وابن عباس را بر مى‏گزیدند، ولى پیر یمنى را برگزیدند که در پنج وشش گیر است. به على برسانید گفتار کسى را که از گفتن حق پروا ندارد: ابو موساى اشعرى فرد امینى نیست. ⁽⁹⁾

در آینده خواهیم آورد که همین افرادى که صلح با معاویه را بر امام علیه السلام تحمیل کردند ودست او را در انتخاب حکم بستند، نخستین کسانى بودند که موضوع حکمیت را گناهى بزرگ پنداشتند وپس از نوشتن پیمان نامه، امام علیه السلام را بر نقض آن وادار کردند.ولى هیهات که امام نقض پیمان کند وبار دیگر به سخنان این مقدس نماهاى بى خرد گوش فرا دهد.

اکنون باید دید که متن حکمیت چگونه نوشته شد وآیا براى بار سوم نیز امام علیه السلام تحت فشار آراء گروه فشار قرار گرفت؟

تحمیل پیمان حکمیت

حادثه حکمیت در سرزمین صفین از حوادث بى سابقه تاریخ اسلام به شمار مى‏رود.امیر المؤمنین علیه السلام که در دو قدمى پیروزى قرار داشت واگر یاران نادان وناآگاه وى دست از حمایت او بر نمى‏داشتند یا لااقل براى او ایجاد مزاحمت نمى‏کردند چشم فتنه را از کاسه در مى‏آورد وبه حکومت دودمان خبیث اموى، که بعدها هشتاد سال یا کمى بیشتر طول کشید، پایان مى‏بخشید وچهره تاریخ اسلام وتمدن مسلمین را دگرگون مى‏کرد، به سبب نیرنگ عمروعاص وفریب خوردن تعداد درخور توجهى از سربازان نادانش، از ادامه نبرد ودست‏یافتن به پیروزى باز ماند.

این دوستان نادان، که زیانشان بیش از دشمنان داناست، چهار مطلب را بر امام علیه السلام تحمیل کردند که دود آن نخست‏به چشم خودشان وسپس به چشم سایر مسلمین رفت. این موارد عبارت بودند از:

1- پذیرفتن آتش بس وقبول حکمیت قرآن وسنت پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم.

2- پذیرفتن ابوموسى اشعرى به عنوان نمایندگى از طرف امام (ع).

3- حذف لقب «امیر المؤمنین‏» از متن پیمان حکمیت.

4- اصرار بر شکستن پیمان حکمیت پس از امضاى آن.

در بحث گذشته شیوه تحمیل موارد اول ودوم روشن شد.اکنون با شیوه تحمیل موارد سوم وچهارم ومتن پیمان صلح آشنا شویم.

گرد وغبار جنگ سرد ومناقشه هاى لفظى پس از سیاست قرآن به نیزه کردن فرو نشست وقرار شد که سران هر دو گروه به تنظیم پیمان حکمیت‏بپردازند. در یک طرف امام علیه السلام ویاران او ودر طرف دیگر معاویه وعقل منفصل وى عمروعاص وگروهى از محافظان او قرار داشتند.براى نوشتن پیمان، دو برگ زرد که آغاز وپایان آنها با مهر امام علیه السلام که «محمد رسول الله »صلى الله علیه و آله و سلم بود ومهر معاویه که آن نیز «محمد رسول الله‏»صلى الله علیه و آله و سلم بود مهر خورده وآماده شده بود. امام علیه السلام املاى پیمان ودبیر وى عبید الله بن رافع نوشتن آن را بر عهده گرفت. امام علیه السلام سخن خود را چنین آغاز کرد:

بسم الله الرحمن الرحیم. هذا ما تقاضى علیه علی امیر المؤمنین و معاویة بن ابی سفیان و شیعتهما فیما تراضیا به من الحکم بکتاب الله و سنة نبیهصلى الله علیه و آله و سلم.

این بیانیه‏اى است که على امیر مؤمنان ومعاویه وپیروان آن دو بنابر آن داورى کتاب خداوسنت پیامبر او را پذیرفته‏اند.

در این هنگام معاویه اسپندوار از جاى جهید وگفت: بد آدمى است کسى که فردى را به عنوان «امیرمؤمنان‏» بپذیرد وآن گاه با او نبرد کند. عمروعاص فورا به کاتب امام علیه السلام گفت:نام على ونام پدر او را بنویس. او امیر شماست، نه امیر ما.احنف، سردار شجاع امام علیه السلام به آن حضرت گفت:مبادا لقب امیر مؤمنان را از کنار نام خود پاک کنى; از آن مى‏ترسم که بار دیگر به تو باز نگردد.تن به این کار مده، هرچند به کشت وکشتار انجامد. سخن به درازا کشید وبخشى از روز به مذاکره به این مطلب گذشت وامام علیه السلام حاضر به حذف لفظ امیرمؤمنان از کنار نام خود نشد.اشعث‏بن قیس، مردمرموزى که از نخستین روز در لباس دوستى بر ضد امام کار مى‏کرد وبا معاویه سر وسرى داشت، اصرار ورزید که لقب برداشته شود.

در این کشمکش امام علیه السلام خاطره تلخ «صلح حدیبیه‏» را به زبان آورد وفرمود:من در سرزمین حدیبیه کاتب پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم بودم. در یک طرف پیامبر خدا ودر طرف مشرکان سهیل بن عمرو قرار داشتند.من صلحنامه را به این صورت تنظیم کردم:«هذا ما تصالح علیه محمد رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم و سهیل بن عمرو».امانماینده مشرکان رو به پیامبر کرد وگفت: من هرگز نامه‏اى را که در آن خود را «پیامبر خدا» بخوانى امضا نمى‏کنم. اگر من مى‏دانستم که تو پیامبرخدا هستى هرگز با تو نبرد نمى‏کردم. من باید ظالم وستمگر باشم که تو را از طواف خدا باز دارم، در صورتى که تو پیامبر خدا باشى. لکن بنویس «محمد بن عبدالله‏» تا من آن را بپذیرم.

در این هنگام پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم به من فرمود: على، من پیامبر خدا هستم، همچنان که فرزند عبد الله هستم. هرگز رسالت من با محو عنوان رسول الله از کنار نام من از بین نمى‏رود.بنویس محمد بن عبد الله. بارى، درآن روز فشار مشرکان بر من زیاد شد که لقب رسول الله را از کنار نام او بردارم. اگر آن روز پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم صلحنامه‏اى براى مشرکان نوشت، امروز من براى فرزندان آنان مى‏نویسم. راه وروش من وپیامبر خدا یکى است.

عمروعاص رو به على علیه السلام کرد وگفت: سبحان الله، ما را به کافران تشبیه مى‏کنى، در حالى که ما مؤمن هستیم. امام علیه السلام فرمود: کدام روز بوده که تو حامى کافران ودشمن مسلمانان نبوده‏اى. تو شبیه مادرت هستى که تو را زاییده است. با شنیدن این سخن، عمرو ازمجلس برخاست وگفت: به خدا سوگند که بعد از این با تو در مجلسى نمى‏نشینم.

فشار دوستنماهاى امام علیه السلام که لقب امیرمؤمنان را از کنار نام خود بر دارد بر مظلومیت آن حضرت جلوه تازه‏اى بخشید. ⁽¹⁰⁾ ولى در مقابل، گروهى ازیاران صدیق امام، با شمشیرهاى آخته به حضور آن حضرت آمدند وگفتند: فرمان بده تا ما اجرا کنیم. عثمان بن حنیف آنان را پند داد وگفت: من در صلح حدیبیه بوده‏ام وما نیز فعلاهمان راه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم را مى‏پیماییم. ⁽¹¹⁾

امام علیه السلام فرمود:پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم در حدیبیه ازاین ماجرا به من خبر داد، آنجا که فرمود:«ان لک مثلها ستعطیها و انت مضطهد». یعنى: چنین روزى براى تو نیز هست وچنین کارى انجام مى‏دهى درحالى که مجبورى.

متن پیمان صلح

اختلاف طرفین در این مورد با انعطاف امام علیه السلام والهام از روش پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم پایان یافت وعلى علیه السلام رضا داد که نام مبارک او بدون لقب «امیرمؤمنان‏» نوشته شود ونگارش پیمان حکمیت ادامه یافت. مواد مهم آن به قرار زیر است:

1- هر دو گروه راضى شدند که در برابر داورى قرآن سر فرود آورندو از دستورهاى او گام فراتر ننهند وجز قرآن چیزى آنان را متحد نسازد وکتاب خدا را، از آغاز تا پایان، در مسائل مورد اختلاف داور خود قرار دهند.

2- على وپیروان او، عبد الله بن قیس (ابو موسى اشعرى) را به عنوان ناظر وداور خود برگزیدند ومعاویه وپیروان او، عمروعاص را به همین عنوان انتخاب کردند.

3- از هر دو نفر به بزرگترین پیمانى که خدا از بنده خود گرفته است میثاق گرفته شد که کتاب خدا را پیشواى خود قرار دهند وآنجا که داورى آن را یافتند از آن فراتر نروند وآنجا که داورى آن را نیافتند به سنت وسیره پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم مراجعه کنند. به اختلاف دامن نزنند واز هوا وهوس پیروى نکنند ودر کارهاى مشتبه وارد نشوند.

4- عبد الله بن قیس وعمروعاص هر کدام از پیشواى خود پیمان الهى گرفتند که به داورى هر دو، که بر اساس کتاب وسنت پیامبر انجام گیرد، راضى شوند ونباید آن را بشکنند وغیر آن را برگزینند، وجان ومال وناموس آنان در حکومت هر دو نفر، تا هنگامى که از حق فراتر نروند، محترم است.

5- هرگاه یکى از دو داور پیش از انجام وظیفه درگذرد، امام آن گروه داور عادلى را به جاى او بر مى‏گزیند، به همان شرایطى که داور پیشین را برگزیده بود. واگر یکى از پیشوایان نیزپیش از انجام داورى درگذرد، پیروان او مى‏توانند فردى را به جاى او برگزینند.

6- از هر دو داور پیمان گرفته شد که از سعى وکوشش فروگذار نباشندوداورى ناروا نکنند.واگر بر تعهد خود عمل نکردند، امت از داورى هر دو بیزارى جوید ودر برابر آنان تعهدى ندارد. عمل به این قراداد بر امیران وداوران وامت، لازم وواجب شمرده شد واز این به بعد، تا مدت انقضاى این پیمان، جان ومال واعراض مردم در امن وامان است.باید سلاح بر زمین نهاده شود وراهها امن گردد ودر این مورد بین حاضر در این واقعه وغایب از آن تفاوتى نیست.

7- بر هر دو داور است که در نقطه‏اى میان عراق وشام فرود آیند ودرآنجا جز کسانى که مورد علاقه آنان است‏حاضر نشوند.وآنان تا آخر ماه مبارک رمضان مهلت دارند که امر داور را به پایان برسانند واگر خواستند مى‏توانند زودتر ازا ن موعد داورى کنند، همچنان که مى‏توانند امر داورى را تا انقضاى موسم حج عقب بیندازند.

8- اگر هر دو داور بر طبق کتاب خدا وسنت پیامبر داورى نکنند مسلمانان به نبرد خود ادامه خواهند داد وهیچ تعهدى میان طرفین نیست.بر امت اسلامى است که به آنچه در این پیمان است عمل کنند وهمگى در برابر کسى که بخواهد زور بگوید یا تصمیم به نقض آن بگیرد امت واحدى باشند. ⁽¹²⁾

آن گاه، به نقل طبرى، از هر دو طرف ده نفر به عنوان شهود پیمان حکمیت را امضا کردند. در میان امضا کنندگان از جانب امام علیه السلام اسامى عبد الله بن عباس، اشعث‏بن قیس، مالک اشتر، سعید بن قیس همدانى، خباب بن ارت، سهل بن حنیف، عمرو بن الحمق خزاعى وفرزندان امام علیه السلام، حسن وحسین - علیهما السلام -، دیده مى‏شود. ⁽¹³⁾ پیمان نامه در عصر روز چهارشنبه هفدهم صفر سال‏37 تنظیم شد وبه امضاى طرفین رسید. ⁽¹⁴⁾

هر دو داور تصمیم گرفتند که در سرزمین «اذرح‏»(منطقه مرزى میان شام وحجاز)فرود آیند ودرآنجا به داورى بپردازند و از هر دو طرف چهارصد نفر به عنوان ناظر اعزام شدند که داورى راتحت نظر بگیرند.

منبع:

http://www.hawzah.net/Per/E/do.asp?a=EACHCMA.htm