آنجا که دین ساخته و پرداخته دست بشری بوده، معبودها مجسم، محسوس، محدود و یا افسانه‌ای و خیالی خواهد بود و قوانین و اهداف آن نیز در چنین دین‌های انسان ساخته‌ای مخلوط با شهوات و تمایلات شخصی انسانها بوده و پس از آن با در نظر گرفتن خواسته‌های قوم و قبیله و ملت و کمی متعالی‌تر، توجه به اصولی همچون خیر خواهی و عدالتخواهی به چشم می خورد. اما ادیان الهی که از طرف خداوند و به واسطه فرستادگانی برای انسان ارسال گردیده، او را همواره به سمت کانون هستی‌بخش فراخوانده است. یعنی معبود را خدای یگانه، غیر محسوس، نامتناهی و برتر از اندیشه ها معرفی می‌نماید و انسان را به انتخاب کمال مطلوب که همان خداوند و مبدأ کمال و فضیلت و سرچشمه همه اصول و ارزشهای عالی است دعوت می‌نماید.

به هر حال امروزه جامعه شناسی ادیان، بدین شکل ادیان را تقسیم می نماید:

الف: ادیان ابتدائی:

1- آنیمیزم: از کلمه لاتین Anima بمعنی روح پرستی؛ انسانهای ابتدایی به نیرویی فوق العاده و برتر اعتقاد داشتند که این نیرو در تمام موجودات و اشیاء جریان داشته و عامل تغییر و تغیّر و علت همه امور و پدیده های طبیعی بوده است. 

2- ناتورالیزم: بمعنی طبیعت پرستی؛ انسانهای ابتدایی مظاهر طبیعی مانند باد، آتش، رودخانه، ستاره، ماه، خورشید و جز آنها را با دیده اعجاب نگریستند و اعتقاد داشتند که هرکدام از آنها مستقلاً در زندگی و سرنوشت آنها مؤثر بوده و از اینرو در برابرشان سر تعظیم فرود میآورند و به ستایش آنها می پرداختند.

3ـ توتمیزم: توتم پرستی؛ توتم عبارت است از موجودات جاندار یــا بی جـان؛ بت پرستی، روح پرستـی و طبیـعت پرسـتی از مشـتقات تـوتمـیزم می باشد.

ب : ادیان باستانی:

1 ـ ادیان هندی

1ـ1ـ هندوئیزم: پیدایش در هند، بسیار قدیمی، مؤسس آن معلوم نیست، عقیده تناسخ حــلول روح خدا در بسیاری از حیوانات و وجود طبقات پنجگانه هنـد و ریاضتهای سخت از مشخصات آنست.

2ـ1ـ بودائیزم: پیدایش در اواسط قرن ششم قبل از میلاد در شمال هند ـ مؤسس آن بودا ـ برای اصلاح هندوئیسم و تعدیل ریاضت و از بین بردن رنج و رسیدن به نیروانا یعنی مقام فنا و اوج عرفان.

3ـ1ـ جاینیزم: پیدایش در هندوستان در اواخر قرن پنجم پیش از میلاد ـ مؤسس آن مهاویرا ـ تحمل ریاضت‌های سخت و رسیدن به نیروانا و مبارزه با تمایلات از مشخصات آن است.

2ـ ادیان چینی

1ـ2ـ تاتوئیزم: پیدایش در چین شش قرن قبل از میلاد ـ در این طریقه رسیدن به درجه عالی تقوی، عرفان و سلوک بر مبنای توحید و خلوص، با زندگی ساده در آغوش طبیعت بصورت فردی دستور داده شده است.

2ـ2ـ کنفوسیانیزم: پیدایش در چین توسط کنفسیوس پدر فلسفه چین که در بین 570 تا 478 قبل از میلاد می‌زیسته است. در این آئین، داشتن اصول اخلاقی، توجه به این سرا، دوری از انزوا و انجام وظیفه اجتماعی مورد نظر بوده است.

ج: ادیان پیشرفته:

1ـ دین یهود: پیدایش در مصر حدود 13 قرن قبل از میلاد توسط موسی بن عمران (ع)؛ توجه به یکتاپرستی و برای نجات بنی اسرائیل.

2ـ دین زرتشت: پیدایش در غرب ایران ـ شش قرن قبل از میلاد توسـط زرتشت ـ  توجه به یکتا پرستی و دعوت به نیکی و آبادانی داشته است.

3 ـ دین مسیحیت: پیدایش در فلسطین بیش از دو هزار سال قبل توسط عیسی بن مریم(ع) ـ توجه به یکتاپرستی، اصلاح دین یهود و دعوت به وارستگی و محبت.

4ـ دین اسلام: پیدایش در عربستان بیش از هزار و چهارصد سال قبل توسط محمدبن عبدالله (ص) ـ توجه به یکتاپرستی و اصلاح کلیه ادیان قبلی و ختم نیاز به ارسال رسل و ارائه آئین الهی از طریق معجزه قرآن.

هر چند این تقسیم بندی بر اساس یک دید کاملاً تاریخی فارغ از نوعی بودن و بشری بودن دین شکل یافته و با این نگرش که دین امری شخصی، گروهی، فرقه ای، ملی و سلیقه‌ایست تهیه گردیده است اما این مطلب قابل توجه است که ادیان پیشرفته از لحاظ بررسی‌های موشکافانه علوم، همان ادیانی هستند که ادعای الهی بودن آنها قابل دفاع می‌باشد.

مقام قرآن

دین شناسی(1)

عنوان دین، در اصطلاح علم تاریخ ادیان و جامعه شناسی ادیان، با وجود تعریف‌های گوناگون از آن، همة مکتب‌هایی را در بر می‌گیرد که به نحوی بحث از عالم ماورء طبیعت، و ایمان به عناصر غیبی، ماورائی و قدسی از مختصات آنها به شمار می‌آید. در این نوع تقسیم بندی کاری به حق و باطل بودن ادیان ندارند و فارغ از این موضع‌گیری به نحو عام، ویژگیهای فلسفی و عرفانی، اخلاقی، عبادی و رفتاری آنها را مورد بررسی قرار می دهند.

بر همان اساس که قبلاً اشاره شد یعنی تحولات فکری در رنسانس و خارج کردن علوم دینی از تعریف علم و تشکیک در عامل پیگیری انسان، در امور دینی، تحلیلهای مختلفی جهت علت بوجود آمدن ریشه‌های دین طلبی در طی تاریخ حیات انسان ارائه شد. در این تحلیل‌ها، زمانی دین را ساخته طبقات اشرافی و حاکم اجتماع دانستند، تا توسط آن توده مردم را به تحمل ظلم و زور عادت دهند. یا دین را، تسکینی برای آلام درونی و اقناع حس عدالتخواهی مردم خواندند. در برخی موارد عامل جهل و نادانی را مولود دین ارائه کرده، و دین را مایه تخدیر و سکوت و بی حرکتی جامعه دانستند. زمانی در تحلیل دین آنرا مولد جادو و جادوگری دانسته و سپس کار به جائی رسید که حتی ریشه احساس مذهبی را در تمایلات سرکوفته جنسی جستجو کرده و یا عامل اقتصاد را انگیزه پیدایش ادیان دانستند. اما همه این موارد در غفلت از یک اصل غیر قابل انکار بیان می گردید و آن، این بود که ریشه گرایش دینی در سرشت آدمی یا همان فطرت نهفته است و از همین روی انسان از دیر باز در این راه تلاش می‌نموده است.

 بطوریکه می‌توان تاریخ این تلاش را با تاریخ بشر همراه دانست و در بین قدیمی ترین آثار زندگی انسان های باستان، آثاری هم از پرستش و آداب مذهبی پیدا کرد.

هر چند پاسخ گویی بر این خواست فطری انسان، تنها از طریق آموزش ماورای ابزارهای عقل انسانی میسر است اما این خواست و اشتیاق سرشار آن در برخی موارد و زمانها باعث گردیده تا دین توسط خود انسان ساخته شود و یا چارچوب دین الهی تغییر یابد.